Thính giả Thành Ngô hỏi:
“Thưa Bác sĩ,
Tràn màng dịch trong phổi là sao?
Cảm ơn Bác sĩ”
Bác sĩ Hồ Văn Hiền trả lời:
Phổi là hai bộ phận nằm trong lồng ngực, gồm hai túi co giãn được , trong đó có những ống dẫn khí, chia ra nhánh càng lúc càng nhỏ, để đem oxy (dưỡng khí) từ ngoài vào máu và thải CO2 (carbon dioxide, thán khí= hơi thở ra, thán=thở ra) trong máu ra ngoài. Hai lá phổi ôm trái tim ở giữa, cho nên sự co giãn của phổi có thể ảnh hưởng đến cơ năng của tim.
Chung quanh hai lá phổi có màng phổi (pleura), gồm hai lớp mỏng cọ xát với nhau một cách trơn tru. Giống như lúc chúng ta lấy một cái bao nylon chưa mở ra (có hai lớp) và bọc chung quanh nắm tay: giữa hai lớp nilon có một không gian ảo (virtual space), nếu chúng ta đổ nước vào cái bao, lúc đó sẽ có một lớp nước bao quanh bàn tay của chúng ta. Không gian ảo này tồn tại chung quanh hai lá phổi, trong không gian đó bình thường chỉ có chừng 15-20ml dịch lỏng (pleural fluid) , để cho trơn tru lúc phổi co vào, giãn ra lúc hô hấp. Nếu vì một lý do nào đó, một chất lỏng như huyết thanh (serum), chất dịch rỉ (exudate), hay máu tràn vào không gian ảo đó, chúng ta sẽ có hiện tượng gọi là tràn dịch màng phổi (pleural effusion). Tràn dịch càng nhiều thì càng gây trở ngại cho cơ năng tim và phổi, vì nó sẽ bóp chặt phổi lại trong lồng ngực, không cho phổ giãn nở ra.
a) Dịch rỉ (exudate)
Nếu nguyên nhân tràn dịch màng phổi là một bịnh nhiễm trùng (pleurisy); vd như bịnh lao (tuberculosis) làm viêm màng phổi (sưng, làm mủ, exudate), thì đây là một trường hợp bịnh lây do vi khuẩn lao Mycobacterium tuberculosis. Viêm phổi (pneumonia), thuyên tắc động mạch phổi (emboli), nhiễm siêu vi cũng có thể gây ra loại tràn dịch này, gọi là dịch rỉ (exudate), trong đó có nhiều protein, tế bào và một số chất của hiện tượng viêm.
Nếu người bịnh ung thư phổi (UTP) nặng, tế bào UT lan tận trong không gian màng phổi, tràn dịch màng phổi, thì cũng không lây; trừ trường hợp phổi người bịnh UT bị nhiễm thêm vi trùng nào nữa.
b) Dịch thấm (transudate)
Nếu một người bịnh suy tim (heart failure), xơ gan (liver cirrhosis), các chất dịch trong phổi không lưu thông tốt ra tĩnh mạch hay mạch lâm ba , vì áp suất trong tĩnh mạch hay mạch lâm ba quá cao. Dịch trong màng phổi khó thoát ra khỏi khoảng giữa hai màng phổi để đi vào tĩnh mạch hay mạch lâm ba để nhập vào hệ tuần hoàn, dịch bị ứ đọng (transudate, nồng độ protein thấp, dịch trong hơn) trong màng phổi (hydrothorax).
Một số bịnh nhân có lượng protein/ albumin trong máu quá thấp (hypoalbuminemia, ví dụ hội chứng hư thận /nephrotic syndrome làm thải protein trong nước tiểu; suy dinh dưỡng nặng), cho nên mạch mao quản không giữ được nước để nước thẩm thấu vào màng phổi, gây tràn dịch màng phổi với dịch thấm.
c) Máu
Trường hợp chấn thương, máu có thể chảy vào giữa hai màng phổi (hemothorax), ép lá phổi xẹp xuống và đẩy lá phổi , trái tim về phía bên kia, làm trở ngại cho cơ năng hô hấp của phổi và bơm máu của tim. Máu trong màng phổi cũng có thể do ung thư, bịnh máu không đông bình thường, hay do mô nội mạc tử cung nằm không đúng chỗ (endometriosis) trong màng phổi (pleural endometriosis).
Làm thế nào để biết sớm là trong phổi “có nước”, do ung thư hoặc do nguyên nhân khác?
Tràn dịch màng phổi có thể gây những triệu chứng báo hiệu như nóng sốt, đau ngực (nếu là nước trong phổi do nhiễm vi khuẩn, pleurisy), nhất là lúc hít sâu vào, khó thở (dyspnea, có nghĩa là người bịnh ý thức về cố gắng hô hấp của mình, khác với bình thường chúng ta thở ra hít vào một cách tự nhiên), ho.
Nói chung, lúc qua triệu chứng chúng ta phát hiện được "nước" trong phổi thì lượng "nước" này đã nhiều rồi. Nếu vì một lý do nào đó lo ngại là hay có gì "trục trặc" trong phổi, hay có "nước" trong phổi, thực tế hơn hết là khám (“check up”) với bác sĩ, và ghi rõ, cho bác sĩ biết những triệu chứng mình đặc biệt quan tâm để bác sĩ chú ý.
Mình nên nêu rõ mình ưu tư về bịnh gì, ví dụ bịnh gan cho người uống rượu nhiều, từng bịnh viêm gan siêu vi B (HBV phổ biến ở người Việt, chừng 13%), bịnh suy tim (heart failure) nếu mình từng bịnh tim, hay gia đình có người bịnh tim; bịnh lao phổi (pulmonary tuberculosis) nếu nóng sốt, ho nhiều, từng thử phản ứng lao tố dương (positive tuberculin skin test, Mantoux test), hay bịnh viêm như lupus (lan sang) làm sưng các mạch máu (vasculitis); bịnh ung thư phổi nếu chúng ta hút thuốc nhiều, dù đã cai nhiều năm.
(Nên nhớ nhiều người bị tác hại thuốc lá thụ động (passive smoking) do người khác nhả khói ra, mình hít vào. Ví dụ có 5 chữ "B" có thể gây ung thư : bowling alleys, billiard halls, betting establishments, and bingo parlours (the “5 B’s”); các quán rượu, các sòng đánh cá cược, các quán chơi bida, các tiệm bowling, các tiệm chơi xổ số bingo đều có mức nicotine và khói trong không khí cao hơn mức bình thường. Do đó, những người làm việc hầu như là suốt ngày suốt đêm ở những nơi đó bị nguy cơ bịnh phổi cũng như ung thư phổi cao hơn, dù là bản thân không hút thuốc lá. Chưa kể đến khía cạnh đấy thường là những nơi đông người, không thoáng khí, làm dễ truyền nhiễm đường hô hấp. Mới đây có khảo cứu trên hồ sơ 25.000 người cho thấy 3 bịnh: viêm phổi kinh niên (mãn tính, chronic bronchitis), khí thũng (không khí ứ đọng quá nhiều trong phổi; emphysema) và viêm phổi (pneumonia), có thể là một yếu tố góp phần gây UTP. Tuy nhiên, bịnh lao phổi (pulmonary tuberculosis), suyễn (asthma) thì lại không phải cơ nguy gây ra UTP (Ann Olsson, IARC, Pháp). )
Cho nên, tốt hơn hết là nhờ bác sĩ khám, cho bs biết những yếu tố cơ nguy của mình, những triệu chứng (symptoms) mà mình ghi nhận để bác sĩ tuỳ đó mà theo dõi. Nếu tràn dịch màng phổi đáng kể, khám bịnh trên lâm sàng cũng có thể phát hiện được. Hoặc dùng các phương tiện chẩn đoán thích hợp như chụp hình X quang, CT scan, MRI; thử máu (vd đo cơ năng gan, thận), đo tim (ECG), siêu âm (ultrasound), nếu cần. Nên theo dõi, ghi nhớ kết quả các thử nghiệm của mình. Nếu bs không liên lạc cần phải hỏi để không sơ sót.
Tất cả những bịnh vừa kể đều có thể gây tràn dịch trong phổi, nhưng trừ trường hợp tràn dịch quá nhiều ảnh hưởng đến cơ năng hô hấp hay tim, cần phải rút nước gấp ra khỏi xoang màng phổi, bịnh chính cần giải quyết không phải là nước trong phổi mà là bịnh gốc gây ra triệu chứng.
Chúc bịnh nhân và thính giả may mắn.
Bác sĩ Hồ Văn Hiền
Ngày 5 tháng 8 năm 2019
Quý vị có thể xem và nghe lại các bài giải đáp trên mạng Internet ở địa chỉ voatiengviet.com
Quý vị muốn được giải đáp các thắc mắc về những vấn đề y học thường thức, xin gọi đến số (202) 205-7890, hoặc E-mail đến địa chỉ <vietnamese@voanews.com>.